Hangi Türkçeye Osmanlıca diyoruz?

Bugün sizler için seçtiğim konu: “Osmanlıca”. Edebiyatımızın önemli bir parçası ve zaman zaman gündeme gelen bir konu olduğu için seçtim Osmanlıca’yı.
Osmanlıca  - daha doğru tabiriyle Osmanlı Türkçesi -  okullarda öğretilmeli mi sorusuyla bir süre önce karşılaşmıştık. Bu konuya belki daha ileride değinirim; ama benim bugün sözünü etmek istediğim “Hangi Türkçeye Osmanlıca diyoruz?”
Bu başlık benim için büyük önem taşıyor; çünkü ne yazık ki daha Osmanlıca’nın ne olduğunu tam olarak bilmiyoruz. Hadi konunun eğitimini almamış kişiler için bir şey diyemem, bilmiyor olabilir. Ya Türk Dili ve Edebiyatı mezunlarına ne demeli? Ne acıdır ki dört yıl okumuş “Osmanlıca” öğrenmiş (!) bölüm mezunu bazı arkadaşlar bildiğiniz yabancı diller ibaresinin karşısına rahatlıkla “Osmanlıca” yazabiliyor ya da iyi derecede Osmanlıca konuştuklarını (!) iddia ediyorlar. Bazen şaka mı yapıyorlar diye düşünmeden edemiyor; ciddi olduklarını görünce daha da üzülüyorum. İngilizce, Almanca, Rusça… bunlar birer dildir ve bunları öğrenip o dili konuşan kişilerle iletişim kurabilirsiniz. Peki ya Osmanlıca? Osmanlıca nedir?


Gelin birlikte Agâh Sırrı Levend’in «Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, 3. Baskı 1972» adlı eserinin 11. sayfasında aynı başlık altındaki yazısına bir bakalım:

HANGİ TÜRKÇEYE OSMANLICA DİYORUZ?

Osmanlı İmparatorluğunun kurulduğu zamandan beri saray, medrese, tekke ve yeniçeri ocağı gibi türlü çevreler meydana gelmişti. Sarayla medrese, klasik edebiyatın gelişmesini desteklerken, tekke, kendine mahsus edebiyatı vücuda getiriyor, yeniçeri ocağı ise, halk edebiyatını devam ettirmeye çalışıyordu. Tekke edebiyatı ile halk edebiyatının dili Türkçe idi; buna karşılık, klasik edebiyatın dili ise Arapça ve Farsça’nın etkisi altında büsbütün başka bir yol takip eden yapma bir dildi. Bu dil, XVI. yüzyıldan sonra konuşma dilinden büsbütün ayrıldı, o kadar ki, yalnız Türkçeyi değil, Arapça ve Farsçayı iyi bilenler bile, onu doğru okumak ve kolayca anlamakta güçlük çektiler.
Bununla beraber, bu yapma dil, ancak hüner ve marifet göstermekten ibaret olan eserlerde yer tutuyor; Türkçe ise, konuşma dili olarak da halk için yazılan eserlerde canlılığını muhafaza ediyordu. Hatta yaşayan bu sade Türkçe, Divan şairlerinin eserlerinde bile görülmekte idi. Onlar da halk için yazmak istedikleri zaman açık Türkçeye başvuruyorlardı.
O halde, ilk günlerden beri yan yana yürüyen iki ayrı dille karşı karşıya bulunuyoruz, demektir. Biri konuşulan ve yazılan sade Türkçe, öteki ise yalnız bazı aydınlar için yazılan, fakat hiç konuşulmayan yapma Türkçe. Bunları birbirinden ayırt etmek için adlandırmağa elbette lüzum vardır.
Hangisine Türkçe, hangisine Osmanlıca diyoruz? Birer örnek vererek açıklayalım: «Kafasını kılıçla gövdesinden ayırdı.» Türkçedir; bunu demek için Nergisi’nin kullandığı «Mikrâs-ı tîğ ile gerden-i kâfur-iltibasından fark-ı pürlemeânını cüdâ kıldı.» cümlesi Osmanlıcadır. «Canı cehenneme uçtu.» Türkçedir; bunun karşılığı olan «Zâg-ı cifehar-ı cân-ı habîsi, şigâf-ı târekinden nişigâh-ı dûzaha pervaz eyledi.» cümlesi Osmanlıcadır.

Agâh Sırrı Levend’in yazısından da anlaşıldığı üzere Osmanlıca bir konuşma dili değildir. Biri size “Osmanlıca konuşuyorum.” dediğinde ya ezberinde bulunan eserlerden bölümler aktarıyor ya da bildiği terkipleri, tamlamaları söylüyordur.

Bu Haftaki Tercihleriniz

Devrik cümle anlatım bozukluğu mudur?

Resim
Bugün kafaları karıştıran bir konuyu seçtim. Kafaları karıştıran diyorum; çünkü “Devrik cümle anlatım bozukluğu mudur?” sorusuna bazı kişiler “Evet” bazıları da “Hayır” cevabını veriyor. Peki, bunun doğrusu nedir? Devrik cümle anlatım bozukluğu sebebi midir bakalım. Önceki yazılarımda da değinmiştim. Bazı konular farklı görüşlere fazlasıyla açık. Yararlandığınız kaynağa göre anlatımınız ya da cevabınız şekil alabiliyor. Şöyle ki: Her dilin belli kuralları, söz dizimi vardır. Tıpkı trafik kuralları ya da futbol kuralları gibi. Dili kullanan kişilerin de bu kurallara uyması gerekir. Böylelikle dil, dolayısıyla kültür, varlığını idame ettirir. Dilimizde de yüklem dediğimiz bölüm cümlenin sonunda bulunur . “ Dün akşam beni aramış .” örneğinde olduğu gibi. Ancak biz bunu günlük kullanımda “ Dün akşam aramış beni ” şeklinde de kullanabiliriz. İkinci cümle “ devrik cümle ”dir; ama cümlede anlatım bozukluğu yoktur . Cümlenin “devrik” olması, onda “anlatım bozukluğu” olduğunu gö...
Yazının devamı »

Türkçe ve edebiyat derslerinde metin yorumu

Resim
Türkçe ve edebiyat dersi denince genellikle aklımıza kitap okumak ya da yazı yazmak gelir. Oysaki bu dersler farklı disiplinleri içinde barındırır. Okuma, yazma, dinleme, konuşma. Bunlar masanın ayakları gibidir. Hepsine de ihtiyaç vardır. Biri ya da ikisi ilginizi daha çok çekiyor olabilir, belki de onlarda daha başarılısınızdır; ancak edebiyat bir bütündür ve her şeye rağmen bu dört unsur birbirinden ayrı düşünülemez. İlk ve ortaokulda Türkçe dersi gören öğrencilerimiz lise döneminde edebiyatla da tanışmaktadır. “Dil ve Anlatım”, “Türk Edebiyatı” adındaki iki ders geçtiğimiz yıldan itibaren “Türk Dili ve Edebiyatı” halinde tek derse dönüştürüldü. Tıpkı eski yıllarda olduğu gibi. Ancak bugünkü konumuz o değil. Bugün Türkçe veya edebiyat derslerindeki metin okuma, yorumlama konusuna kısaca değinmek istiyorum. Bazı sınıflarda ya da bazı öğrenci gruplarıyla işlediğim ders ya da yaptığım çalışmalar kolaylıkla ilerliyor. Bazı sınıflarda ise aynı verimi alamıyorum. Peki, ama neden? ...
Yazının devamı »

Cönk nedir?

Resim
Pek çok şeyi not aldığınız küçük bir “akıl defteri”niz var mı? Özellikle eskiden bu tür defterler daha çokmuş tabii. Büyüklerimiz adres, ilaç ismi, beğendiği bir dörtlük, bazen bir dua, hatta bir yemek tarifini yazarmış defterlerine. Bir de şiir defterleri var tabii. Özellikle genç kızların beğendiği söz ve şiirleri yazıp büyük bir özenle sakladığı… Teknoloji çağında bilgisayar, tablet, cep telefonu varken bunlar hâlâ duruyor mu, demeyin. Ben de zaman zaman özellikle kız öğrencilerimde bu “şiir defter”lerinden gördüğüm için yazabiliyorum bunları. Ya siz, sizin de bir şiir defteriniz var mı? Yukarıdaki  defterin halk edebiyatındaki "cönk"le benzerlikleri neler? İşte günümüzün bu “akıl” ya da “şiir” defterlerinin bir benzeri halk edebiyatında da yer almakta. Edebi ürün olarak andığımız bu defterlerin özel bir de adı var. Bu defterlere “cönk” diyoruz. Üniversite sınav sorularında bile yer almış. Siz de “Cönk nedir?” diye merak ediyorsanız: “Halk edebiyatında ...
Yazının devamı »

Gamsız'ın Ölümü

Resim
Reşat Nuri Güntekin'in beğeniyle bir o kadar da hüzünle okuduğum hikâyelerinden biridir "Gamsız'ın Ölümü". Aşağıdaki metin 11. sınıf kitabında yer alıyor olsa da her kademeden öğrenci hemen hemen aynı ilgi ve hüzünle okur bu parçayı. Sınıfta rahatlıkla okunup işlenecek metinlerden biridir. Üzerine söylenecek o kadar çok şey var ki sınıf içerisinde öğrencilerle birlikte hangi rüzgârlarla nerelere savrulacağınızı asla bilemezsiniz. Her sınıfın, her öğrencinin muhayyilesinde ya da hayatının bir noktasında ona eşlik etmiş bir "Gamsız" mutlaka vardır. Bu sebeple  hikâyeyi buraya da almak istedim. GAMSIZ’IN ÖLÜMÜ O sabah, ana mektebinin bahçesinde fevkalâde bir telaş ve canlılık vardı. Talebe bayramı günüydü. İlk ve orta mektepler, kafile kafile marşlar söyleyerek sokaklardan geçiyor, şehrin uzak mesirelerine dağılıyorlardı. En ihtiyar talebesi altı yaşında olan bu ana mektebinin o kadar uzaklara götürülmesine imkân yoktu. Onlar, bayramlarını -kendi min...
Yazının devamı »

Şimdi Kuşa Benzedin

Resim
Herkese Merhaba, Bugün aslında farklı bir başlıkla sizlerle birlikte olmayı planlıyordum; ama işler değişti. Bir iki gün önce sosyal medyada – özellikle twitter'da – tartışılan konuyu görünce ben de konu hakkındaki fikirlerimi dile getirmek istedim. Nasreddin Hoca’nın bir fıkrası (!) üzerine yapılan bir değerlendirmeydi. Şöyle ki: Muhtemelen bir ilkokul kitabından bir fotoğraf paylaşılmış ve bunun üzerine yorumlar yapılmış. Fotoğrafta aşağıdaki fıkra yer almakta: Yorum yapan kişiler çocuk kitaplarında yer alan bu tür metinlerin çocukların psikolojisini bozacağından söz etmiş. Bu tip metinleri okuyan çocukların ileride hayvanlara kötü davranacağı hakkında birtakım sözler sarf edilmiş. Tabii ki twitlerin bir kısmı “yayınevini kapatalım”, “bu metinleri yasaklayalım” tarzında. Bunun “Nasreddin Hoca” fıkrası olarak pek çok kitapta yer aldığından çoğu kişinin haberi yok anlaşılan. Muhtemelen Hoca’mızın meşhur fıkralarının yanında bu, epey arkada kalmış; bu sebeple d...
Yazının devamı »